عمارات و محوطه های باستانی

عمارات و محوطه های باستانی درشهرستان اراک

منزل حسن پوردر اولین گذر سمت چپ بعد از چهار سوق بازار اراک ودر مقابل گذر مدرسه سپهداری بنایی قرار گرفته که بنام صاحب آن حسن پور معروف شده است . این بنا متعلق به دو دوره تقریبا" مجزا می باشد ضلع جنوبی متعلق به دوره قاجار و ضلع شمالی مربوط به سالهای 1332 ه.ق. می باشد.منزل فوق در دو طبقه بنا شده است طبقه همکف شامل اتاقهای زمستان نشین انبار ، آشپزخانه ، محل ذخیره آذوقه، مکانهای بهداشتی و ورودی اصلی بنا می باشد. سقف بناهای نامبرده شامل تاقهای خشتی و تیرهای چوبی و حصیری می بوده که بسیاری از آنها نیز با سقفهای زینتی آجری پوشیده شده اند. از طریق سه راه پله اصلی در سمتهای غرب، شرق ، شمال می توان از حیاط به طبقه اول راه یافت. طبقه اول کلا" شامل اتاقهای شاه نشین و تابستانه می باشد از راه پله طرف غرب ابتدا به یک ایوان می توان داخل شد قسمت اعظم بار سقف این ایوان توسط چهار سنگی حمل می گردد از ایوان می توان به سراسرای بنا وارد شد میان این سرسرا و سایر اتاقهای نشیمن و پذیرایی گذر گاههای مناسبی تعبیه شده است . سقف بار بر طبقه اول را عموما" تیرهای چوبی همراه با حصیر و تخته های باریک چوبی پرتو تشکیل می دهد. جهت آراستگی سقف مذکور تخته چوبهای مربع شکلی را بر روی تیرها نصب کرده اند. نقاطی در داخل بنا و مشرف بر حیاط جهت قرار دادن چراغهای نفتی در نظر گرفته شده که علاوه بر داخل بنا نور را به حیاط نیز هدایت می نموده اند. عمده تزئینات این بنا شامل انواع آجرهای قالبی و همچنین کاشیهای معرق خشتی و نره جوک است که با نقشهای هندسی، گیاهی و انسانی در نماهای بنا جلوه می نمایند. سازه اصلی بنای منزل حسن بور از خشت تشکیل شده و پی ها را به وسیله سنگهای بزرگ و دو غاب گل و آهک بنا نموده اند. بنای نذکور دارای الگوی رایج منازل مسکونی شهر سلطان آباد اولیه بوده و ویژگیهای درونگرایی دارد این ویژگی آنجا مشخص می گردد که بنا با حیاطی مرکزی ساخته شده و ساختمانها و بخشهای مختلف آن رو به حیاط و در سه وجه شرق شمال، و جنوب ساخته شده اند. ابتدا از این بنا به عنوان مسکونی استفاده شده سپس بعد از مدتی به خزانه بانک ملی تبدیل گشته و بعد از آن به عنوان مدرسه مودر استفاده قرار گرفته و در انتها توسط آقای حسن پور به عنوان منزل مسکونی انتخاب گردید . در حال حاضر این بنا توسط میراث فرهنگی خریداری شده و در حال مرمت می باشد. منزل قدیمی خاکباز خانه قدیمی آقای سید حسین خاکباز یکی از فرزندان حاج آقا محسن اراکی در خیابان دکتر بهشتی نرسیده به میدان شریعتی و در روبروی دانشگاه اراک قرار دارد  قدمت این بنا به دوره قاجاریه بر می گردد و مساحت زیر بنای آن حدود 225 متر مربع در هر طبقه می باشد. این بنای دو طبقه در زمینی به مساحت 3000 متر مربع ساخته شده است علاوه بر دو طبقه فوق در زیر این بنا زیر زمین نسبتا" کوچکی نیز تعبیه شده است. بنای مذکور در محوطه مشجری قرار داشته و دارای سه ورودی از سه سمت جنوب، شرق و غربی می باشد کف قسمتی از محوطه موزائیک فر ش ومقداری به صورت باغچه بندی است در داخل حیاط گلخانه ای متروکه و همچنین یکباب زیر آب قدیمی پله ای وجود دارد که از کف حیاط پس از عبور از چندین پله به آب عبوری زیرین معروف به قنات خان حاکم می رسد. نمای ساختمان آجری بوده و اطراف پنجره ها به صورت قاب سازی نماسازی گردیده است. سقف زیرزمین تاق آجری و دیواره های آن به صورت آجر نما کار شده اند این قسمت از بنا حالت انبار کل ساختمان را داشته است. طبقه همکف و اول هر کدام پنج اتاق مجزا با سقف تیر چوب و توخال کوبی و گچکاری و قاب سازی شده می باشد کف اتاقها و راهرو کلا" موزائیک فرش و درب و پنجره ها همگی چوبی که با شیشه های رنگی و سفید پرشده اند. حمام بنا در طبقه اول قرار داشته و کف آن ویکی از اتاقها با کاشی مربع شکلی لعابداری به رنگ آبی مفروش شده اند سقف بنا نیز از انواع سقوف شیروانی می باشد. ساختمان در وسط عرصه حیاط قرار گرفته و در قسمت جنوب و غرب دو تراس با ستونهای سنگی چهار گوش و گرد قرار دارند .یک ستون سنگی گرد نیز در داخل راهرو و جلو پله های طبقه اول وجود دارد. دیوارهای سنما ساختمان تا ارتفاع 60 سانتی متر از زمین از سنگ تراش خورده کار شدهاست.

کاروانسرا ها ،دروازه ها و بازارها درشهرستان اراک

کاروانسرای مشهد میقانکاروانسرای مشهد میقان در جنب روستای مشهد میقان و در 12 کیلومتری شهر اراک قرار دارد با توجه به تخریب بخشی از بنا و عدم وجود سندی دال بر تاریخ دقیق بنا نمی توان تاریخ دقیقی برای ساخت آن عنوان نمود ولی از آنجائیکه این بنا به کاروانسرای شاه عباسی معروف است و بر مبنای سبک وسیاق و دقت در انجام کار این بنا به احتمال زیاد مربوط به دوره صفویه می باشد . حدس زده می شود این بنا یک کاروانسرای چهار ایوانی بوده باشد که حجره های آن به صورت یک یا دو ردیفه در اضلاع آن استقرار یافته اند. با توجه به تحقیقات محلی این کاروانسرا دارای یک ورودی و آنهم در ناحیه شمال شرقی بنا بوده است. حیاط کاروانسرا فاقد کفسازی و به صورت طبیعی بوده و از آجرهای منطمی در ساخت بنا استفاده شده است. از بخشهای باقیمانده بنا می توان چنین استنباط کرد که دو نوع شیوه طاق زنی در ساخت سقوف این سازه به کار رفته قوسهای زنجیره ها از نوع جناقی چهار قطعه ای بوده و حدس زده می شود که کف حجره ها در حدود 50 تا 70 سانتی متر از کف حیاط بالاتر بوده است. به سبب عدم وجود تزئینات در بخشهای باقیمانده چنین حدس زده می شود که در سایر بخشهای نیز تزئینات عمده ای وجود نداشته است این کاروانسرا قطعا" به عنوان یک ایستگاه میان راهی جهت استراحت و تجدید قوای کاروانها و افرادی که از این منطقه عبور می کرده اند بنا شده و همجواری آن با امامزاده محمد عابد ( ع ) در روستای مشهد میقان به این عملکرد رونق بیشتری می بخشید است. این بنا که خصوصیات بارز آن چهار ایوانی بودن آن است در تاریخ 23/5/1378 به شماره 2380 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است کاروانسرای شاه عباسی اراک بنای فوق واقع در روستای کاروانسرا در حاشیه غربی رشته کوههای هفتاد قله و در 35 کیلومتری شهر اراک می باشد به سبب نبود سندی دال بر تاریخ دقیق ساخت بنا تنها از روی مشخصه های آن چهار ایوانی بودن قرار گرفتن در جاده های کوهستانیسبک و سیاق و مصالح به کار رفته در بنا می توان حدس زد که به احتمال بسیار بنای فوق مربوط به عصر طلائی ایجاد کاروانسرا در ایران یعنی دوره صفویه می بوده است فرم کلی این بنا به شکل تقریبا" مربع با چهار ایوان در جهات اصلی و یک حیاط مرکزی است در نمای خارجی ضلع شمالی در قسمت دروازه ورودی دارای 12 طاقنما می باشد که طاقنماهای اطراف ورودی از باقی طاقنماها بزرگتر بوده و بر آمدگی بیشتری دارند جلوی خان یا سر در ورودی بسیار بلند بوده و در حال حاضر سقف گنبدی آن فرو ریخته است. در دو طرف دالان ورودی 2 اتاق به صورت قرینه برای سرایدار تعبیه شده است وسط هر ضلع داخلی رباط مذکور بجز ورودی یک ایان رفیع قرار داشته و در طرفین آنها در هر ضلع سه حجره با ایوانهایی کوچک قرار دارد. ورودی انبارها و مالبندها در این بنا به صورت دو به دو با هم قرینه بوده و در گوشه های شمال غربی- شمال شرقی و جنوب غربی جنوب شرقی قرار گرفته اند به سبب سردسیر بودن منطقه سقف تامین می شده است . انبارها و مالبندها سرتاسر پشت حجره ها را شامل می شوند. در ساخت سقوف ازدو شیوه طاق زنی استفاده شده قوسها و زنجیره ها ار نوع جناقی تاق و تویزه زده اند ونوع دیگر بهشکل گهواره ای می باشد در زیر یکی از سقوف گنبدی ضلع جنوب شرقی انبار یا مالبند و زتئینات آجر کاری گل اند از به صورت فرورفته کار شده است. از کاروانسرای فوق به عنوان بنایی عام المنفعه جهت استفاده کاروانیان بهره برداری می شده که همجواری آن با بقاع شاه غریب و شاه قلندر انجدان اهمیت آن را دو چندان کرده است. حیاط مرکزی رباط مذکور فاقد هر گونه کف سازی است و بای انتقال آب از پشت بام به خارج از کاروانسرای بر روی دیوارهای بیرونی با فواصل معین از ناودانهای سنگی یکپارچه ای استفاده کرده اند. کاروانسرای شاه عباسی کاروانسرا در تاریخ 25/12/1378 به شماره 2616 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کاروانسرای ساق چهار سوق ساوه در جنوب غرب خیابان نظام الملک شهر ساوه واقع بوه و یکی از بناهای ارزشمند تاریخی شهر ساوه و از یادگارهای بجای مانده از دوران صفویه می باشد. این بنا با گنبد رفیه و منفرد خود در چشم انداز شهر نظر هر بیننده ای را به خاک معطوف می نماید. چهار سوق ساوه عبارتست از یک ساختمان دوازده ترکی که در اضلاع شمال ،جنوب، شرق و غرب آن چهار دالان طراحی شده بوده که در قدیم به چهار بازار راه می یافته است در داخل هشت ضلع دیگر بنا حجره هایی تعبیه شده که با اضافه کردم دو حجره ای که از مسدود کردن دالانهای جنوبی و شمالی به وجود آمده جمعا" ده حجره می باشند هشت نور گیر در بدنه و پنج نورگیر در سقف بنا نور چهار سوق را تامین می نموده وتهویه هوای آن را ممکن می سازد ارتفاع بنای فوق به حدود چهارده متر رسیده و فرم گنبد آن پله پله می باشد دهانه این گنبد به حدود پانزده متر بالغ می گردد. این بنا با مصالحی نظیر آجر، سنگ، کاشی، آهک و گچ و خاک ساخته شده است. فرم داخلی این بنا به شکل منحنی و یا تزئینات کاشی گره بندی شده بنای فوق در سال 1379 بوسیله میراث فرهنگی استان مرکزی به است.

بند ها وپلهای تاریخی درشهرستان اراک

پل دو آبوپل دو آب واقع است در محلی به همین نام که در حاشیه کوههای مرتفع راست بند را سهند قرار داشته و بر روی رودخانه قره چای ساخته شده است. این اثر در 40 کیلوکتری غرب شهر اراک ودر 2 کیلومتری شمال شرقی روستاهای فرو حصار قرار گرفته از یکسو رابط بین مناطق واقع در چهار جهت اصلی و از سوی دیگر ارتباط دهنده شهرهای اراک به بروجرد ملایر و همدان می باشد. این پل در نزد اهالی به نام محل یعنی دو آب معروف بوده ولی درباره نام سازنده و تاریخ احداث آن سند و مدرک معتبری نیست تنها جایی که احتمال می رود نامی از این پل به میان آمده باشد در هنگام بازگشت ناصرالدینشاه قاجار از زیارت عتبات عالیات می باشد که از آن به عنوان پل بزرگ نام برده شده است. ولی با توجه به سبک و سیاق ساخت پل احتمالا" این پل تنها اثر باقیمانده از دوره قاجار در منطقه دو آب می باشد. در مجموع طول این پل 130 متر بوده و چون بستر رودخانه در دو سوی غرب و شرق از نظر ارتفاع یکسان نمی باشد سمت غربی پل را به طول 28 متر خاکریز و سنگ چین کرده اند تا از اختلاف سطح بین دو بستر رودخانه کاسته شود. عرض پل بین 570 الی 559 سانتیمتر نوسان دارد و بلندترین نقطه پل از کف رودخانه به 50/7 متر می رسد. این پل دارای هشت چشمه بزرگ وکوچک است که با طاقهای که تیزه دارند کار شده اند یکی از چشمه های پل که در سمت شرق واقع شده در دوره پهلوی به علت سیل بردگی ترمیم آنرا از بتون آرامه ساخته اند اما بقیه چشمه های پل هویت خود را حفظ کرده و هر پایه از جلو دارای موج شکن تیز است و از پشت دارای پشتیبانی فاصله پایه های پل نسبت یه یکدیگر به اقتضای شرایط گذر آب وحالت عمویم کف رودخانه از 60/13 الی 10/6 متر نوسان دارند چون کف رودخانه از شن وسنگهای رسوبی آکنده است نمی توان به طور دقیق اظهار داشت که پایه های رومی کمر و صخره بنا شده اند و با جهت پی عمیق کنده اند.مصالح ساختمانی به کار رفته در این بنا عبارتند از : سنگ ، آجر و گل آهک .کل بنا از پایین به بالا و به ارتفاع حدود 120 سانتی متری سنگ کاری شده است

حمام ها و آب انبارها درشهرستان اراک

گرمابه چهار فصل اراکاز جمله بناهای عام المنفعه اراک که در خیابان شهید بهشتی عباس آباد در حد فاصل میدان شهدا و میدان هفت تیر قرار دارد گرمابه تاریخی چهار فصل می باشد. این بنا از بناهای تاریخی اواخر دوره قاجار محسوب شده و بانی آن شخصی بنام حاج محمد ابراهیم خوانساری بوده است. این گرمابه با زیر بنای 1600 متر مربع از سه گرمابه به مجزای مردانه زنانه و اقلیتهای مذهبی کلیمی ها تشکیل شده است. هر واحد از این حمامها متشکل از قسمت سربینه درخت کن هشتی ارتباطی پاشوی گاه گرمخانه محل ویژه اعمال حمام و خزینه های سرد و گرم می باشد البته لازم به ذکر است گرمابه اقلیتها فاقد هشتی ارتباطی می باشد کف واحدهای گوناگون معماری این گرمابه نسبت به سطح خیابان سه تا سه و نیم متر پائین تر می باشد تا هم نوعی عایق بندی دما ایجاد شود و هم آب مورد نیاز هم که از کهریز جلوی آن عبور می کرده بدون صرف هزینه ای بداخل آب انبار و خزینه های حمام جاری می گردد. نکته قابل توجه در مورد این مجموعه وجود یک تون گلخن، آتش دان برای گرمایش آب گرم مورد نیاز هر سه حمام بوده است خزینه های آب گرم هر کدام از این واحدها همگی در کنار تون و به مرکزیت این آتشدان طراحی شده اند تا با صرفه هزینه و سوخت و وقت کمتری بهترین بهره وری حاصل شود. بدون شک اوج معماری بدیع این بنا سربینه مردانه می باشد فضایی هشت ضلعی که سقف بسیار زیبا و گنبدی آن بوسیله هشت ستون تعبیه شده در آن کنترل می گردد این ستونها و نیز دیوارهای این بخش به طرز زیبایی با کاشیهای فتیله ای و خشتی قالبی به رنگهای گوناگون نظیر زرد، سبز،آبی، سفید، مشکی، خاکستره، قرمز و نارنجی تزئین یافته است. موضوعات و طرحهای روی کاشیها عبارتند از انواع گل و بوته، درخت انگور و میوه آن درختان سرو صنوبر و مناظری که دال بر ذوق و هنر کاشی ساز آن بوده است. نور این مجموعه از طریق تعداد زیادی پنجره که در سقفهای آن تعبیه شده است تامین می گشته است. وجه تسمیه این حمام گویا به واسطه تابلوهای کاشی ای باشد که در ارتباط با چهار فصل منقوش گشته است این تابلوها در چهار سمت سربینه مردانه نصب شده است.

قلعه ها، برجها و آتشکده ها درشهرستان اراک

قلعه حاج وکیلقلعه حاج وکیل که محل کنونی مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی است در خیابان شهید چمران نیسانیان سابق و در کوچه بن بستی به نام وکیل واقع شده است . بنای فوق از محدثات دوره قاجاریه بوده و در راه اصل بانی احداث این بنا یک شرکت انگلیسی سوئیسی الاصل به نام زیگلر بوده است. باپان گرفتن شهر اراک و معروفیت آن و به واسطه موقعیت خاص اداری این شهر و قوار گرفتن آن بر سر راههای بازرگانی و تجاری کشور شرایط مناسبی برای استقرار تجارو بازرگانی و حتی بازرگانی خارجی طماع فراهم آمد یکی از مراکز مهم فرش ایران که مرغوبیت آن جهانی است شهرستان اراک می باشد این عامل وعوامل یاد شده در فوق سببی شده تا توجه کمپانی های فرش خارجی نقطه مجذوب گردد. بسیاری از این کمپانی ها امتیاز تجارت فرش خود را در زمان سلطنت ناصر الدینشاه قاجار بدست آوردند. بنا به قولی تعداد این کمپانی ها به بیش از چهارده کمپانی می رسید که در این شهر به کار تجارت اشتغال داشتند. آنها به منظور در انحصار داشتن همه مراحل تولید اقدام به احداث مجموعه وسیعی در سمت شرق شهرستان مذکور نمودند که در آن زمان در خارج از شهر قرار داشت این مجموعه شامل کارگاههای تولید فرش، رنگرزی و محلهای مسکونی بود عموم این بناها با نظارت انگلیسیها ساخته شد. پس از انحلال شرکتها و و کنسولگری آنها مجموعه فوق توسط یکی از متمولین شهر بنام حاج محمد حسن هئیتی وکیل مشهور به حاج وکیل خریداری و از آن پس به نام قلعه وکیل شهرت یافت. ساختمان فعلی بخش کوچکی از کل مجموعه اولیه بوده که در ساختمانهای مسکونی جدید محصور شده است. بنای فوق دارای مساحت تقریبی 900 متر مربع و در محوطه ای به مساحت 3800 متر مربع واقع شده است. بنای فوق از دو طبقه فوقانی و تحتانی تشکیل شده است. پلان این بنا بصورت یک راستگوشه بوده و ستونهای آجری آن نقوشی گچ بری شده است. قسمتهای از پوشش بیرونی این بنا به وسیله کاشیهای لعابدار تزئین شده و در داخل بنا تزئینات خاصی وجود ندارد. پنجره های قلعه توسط شبکه هایی چوبی محافظت می شود. بنای فوق همچنین دارای یک ایوان سرتاسری می باشد. این عمارت مسکونی که امروزه محل اداره میراث فرهنگی استان مرکزی است به طور کلی مشتمل ب حیاط ایوان، شبستان قسمت همکف و نیز بالا خانه می باشد . مصالح به کار رفته در این بنا نیز شامل آجر، گچ، سنگ و کاشی است. برج شیشه و عمارت ارگ قدیم اراکبنای برج شیشه و عمارت ارگ قدیم که امروزه اثر ناچیزی از آن بجامانده در خیابان ادبجو، روبروی خیابان شهید کلاهدوز و در کوچه شهید رنجبر واقع شده است . برج شیشه و عمارت ارگ قدیم که متصل به آن می باشد از بناهای عصر قاجاریه زمان حکومت فتحعلیشاه قاجار می باشد. زمان ساخت بنای فوق همزمان است با نخستین پایه ها ونشانه های احداث شهر اراک که در زمان فتحعلیشاه قاجار و به مباشرت یوسف خان گرجی ( سپهدار اعظم) بنا شده است هسته و چار چوب ساختاری اولیه شهر قدیم اراک سلطان آباد از چهار بخش تشکیل می شده است : عمارتهای دیوانی شامل: برج شیشه، منزل سپهدار و عمارت نظمیه و ... بازار در مرکز شهر محله مسکونی حصار واقع در غرب بازار محله مسکونی قلعه واقع در شرق بازار نقشه سلطان آباد به صورت چهار گوش شکل گرفته و در ناحیه شمال غربی آن مقر حکومتی برج شیشه وارگ حکومتی قرار داشته است. مقر حکومتی توسط دیواری از بدنه شهر جدا می شده و شامل/ برج شیشه ، منزل سپهدار، عمارت نظمیه و .. می بوده که در اصل خارج از متن اصلی شهر سلطان آباد بوده است. مقر حکومتی یا ارگ دولتی به عنوان مرکز حکومتی و محل سکونت حاکم و دیوانیان وبرخی نهادهای حکومتی بوده است. از مجموعه عظیم ارگ حکومتی اراک تاسال 1340 تنها عمارت نظمیه خانه سپهدار و برج شیشه باقی بوده است. برج شیشه و خانه سپهدار نیز در تاریخ 3/3/1354 به شماره 1076 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده درمطبوعات سال 1356 نوید داده شد که مجموعه برج و خانه سپهدار به موزه تبدیل خواهد شد اما متاسفانه بر خلاف قانون توسط افراد با آگاه این آثار ارزشمند از صفحه روزگار محو گردید. بنای برج شیشه بنایی دوازده ترکی بوده که از سه طبقه مجزا تشکیل می شده است. دو طبقه بالا دارای تزئینات آجری و کاربندیهای کاشی بوده است. قطر بزرگ این برج که درکف بیضی شکل بوده 12 متر و قطر کوچک آن نزدیک به 8 متر می رسیده است بواسطه تزئینات کاشیکاری معلقی با طرحهای زیبای لوز شکل که در طوق برج به کار رفته بوده از فاصله دور بر اثر تابش نور آفتاب درخشندگی و تطالو خاصی در نظرها پدیدار می شد که به همین لحاظ از طرف مردم به برج شیشه معروف می گردد. در جوار این برج یک ساختمان دو اشکوبه به بازیر زمین قرار داشت که موسوم به منزل سپهدار بانی و حاکم و اولیه اراک بود عمده تزئینات به کار رفته در این کاشیکاری معلقی در نمای شرقی و جنوبی بوده است . لیکن زیر زمین این بنا که در حقیقت حوضخانه نیز محسوب می شده دارای تزئینات بسیار زیبایی از جمله رسم بندی بوده که از چهار ستون شروع می شده و ادامه آن در وسط شمسه بزرگی را شکل می داده است. این شمسه با طرحهای گل و بوته و با کاشی تزئین یافته که شاید بتوان گفت در نوع خود کم نظیر است. در ضمن لازم به یاد آوری است که باغی مشجر و بسیار زیبا این مجموعه بنا را در بر گرفته که اگر به همان صورت حفظ می شده یکی از نمونه های زیبای باغ سازی عهد قاجاریه را می توانستیم در این شهر شاهد باشیم.